نفوذ زبان پارسی در سریلانکا

ردپای مولوی و سعدی در جزیره مروارید

نفوذ زبان پارسی در سریلانکا: ردپای مولوی و سعدی در جزیره مروارید

نگارنده:  علی صارمی

مقدمه

سریلانکا، جزیره‌ای درخشان در اقیانوس هند، قرن‌ها محل تلاقی فرهنگ‌ها و تمدن‌های گوناگون بوده است. در میان این تبادلات فرهنگی، زبان پارسی به‌عنوان زبانی میانجی در تجارت، دیپلماسی، و ادبیات، جایگاه ویژه‌ای در سریلانکا یافت. روایت ابن بطوطه، جهانگرد قرن هشتم هجری، که در سال ۱۳۴۴ میلادی با پادشاه سریلانکا به زبان پارسی گفت‌وگو کرد، گواهی بر این نفوذ است. متون ادبی پارسی، به‌ویژه دیوان‌های شعر مولوی و سعدی، از طریق صوفیان و بازرگانان به این جزیره رسیدند و اثری ماندگار بر فرهنگ نخبگان و جوامع مسلمان بر جای گذاشتند. این مقاله شما را به سفری در تاریخ می‌برد تا ردپای مثنوی معنوی، دیوان شمس، گلستان، و دیوان غزلیات را در سریلانکا کاوش کند.

سریلانکا: قلب تجارت و فرهنگ در اقیانوس هند

در قرون وسطی، سریلانکا با پادشاهی‌های جفنا و گامپولا، یکی از مراکز کلیدی تجارت اقیانوس هند بود. بنادر گال و کلمبو میزبان بازرگانانی از ایران، شبه‌قاره هند، و اعراب بودند. کتاب A History of Sri Lanka (کی. ام. دِ سیلوا، ۱۹۸۱) نشان می‌دهد که جوامع مسلمان، که بعدها به «مورهای سریلانکایی» معروف شدند، در این بنادر مساجد و مراکز فرهنگی تأسیس کردند. این جوامع، به‌ویژه بازرگانان پارسی‌زبان، زبان پارسی را به‌عنوان زبانی تجاری و ادبی رواج دادند.

ابن بطوطه و گفت‌وگوی پارسی در دربار

ابن بطوطه در سفرنامه‌اش (تحفة النظار فی غرائب الأمصار وعجائب الأسفار) شرح می‌دهد که در سال ۱۳۴۴ میلادی به دربار پادشاه سریلانکا (احتمالاً جافنا) رفت. او و پادشاه، که هیچ‌کدام زبان یکدیگر را نمی‌دانستند، به زبان پارسی گفت‌وگو کردند. این رویداد، که در ترجمه محمدعلی موحد ثبت شده، نشان‌دهنده جایگاه پارسی به‌عنوان زبانی دیپلماتیک است. روابط سریلانکا با سلطان‌نشین‌های پارسی‌زبان شبه‌قاره، مانند دهلی، این تسلط را ممکن ساخت. در چنین دربارهایی، دیوان‌های شعر پارسی، مانند دیوان غزلیات سعدی، احتمالاً برای سرگرمی و آموزش خوانده می‌شدند.

صوفیان و متون عرفانی: مولوی در سریلانکا

صوفیان پارسی‌زبان نقش کلیدی در انتقال متون ادبی به سریلانکا داشتند. کتاب The Persianate World (نیل گرین، ۲۰۱۹) توضیح می‌دهد که صوفیان، به‌ویژه از فرقه‌های چشتی و سهروردی، متون عرفانی مانند مثنوی معنوی و دیوان شمس مولوی را به خانقاه‌های مناطق اقیانوس هند، از جمله سریلانکا، بردند. The Muslims of Sri Lanka (لورنا دیواراجا، ۱۹۹۴) تأیید می‌کند که صوفیان در بنادر گال و کلمبو خانقاه‌هایی تأسیس کردند که محل خوانش متون عرفانی بود. مثنوی معنوی، با محتوای عمیق عرفانی و ساختار آموزشی، برای تبلیغ عرفان اسلامی در این مراکز استفاده می‌شد، در حالی که دیوان شمس در مراسم شعرخوانی و سماع محبوب بود.

سعدی و متون آموزشی: گلستان در دربار و تجارت

سعدی شیرازی، با آثارش مانند گلستان و دیوان غزلیات، در میان نخبگان و بازرگانان پارسی‌زبان سریلانکا شناخته‌شده بود. The Persianate Worldبه رواج گلستان در شبه‌قاره، به‌ویژه در سلطان‌نشین دهلی، اشاره دارد. بازرگانان گجراتی، که با بنادر سریلانکا تجارت می‌کردند، این متن را به‌عنوان کتابی آموزشی برای یادگیری زبان پارسی و اخلاق به سریلانکا آوردند. دیوان غزلیات سعدی نیز، با سبک ادبی فاخر، در دربارهای محلی مانند جافنا خوانده می‌شد. این متون به تقویت جایگاه پارسی به‌عنوان زبانی ادبی کمک کردند.

شواهد و محدودیت‌ها

کاوش‌های باستان‌شناختی در گال، همان‌طور که در Medieval Sri Lanka (پاراناویتنا، ۱۹۷۰) ذکر شده، مساجد و گورستان‌های اسلامی را نشان می‌دهند که محل فعالیت صوفیان و بازرگانان پارسی‌زبان بودند. با این حال، نسخه‌های خطی پارسی یا کتیبه‌های ادبی در سریلانکا یافت نشده‌اند، احتمالاً به دلیل آب‌وهوای مرطوب. آرشیوهای جافنا و موزه ملی کلمبو نیز اسناد پارسی خاصی ارائه نکرده‌اند. اما روابط سریلانکا با شبه‌قاره، جایی که مثنوی و گلستان رواج داشتند، انتقال این متون به سریلانکا را محتمل می‌کند.

نتیجه‌گیری

زبان پارسی در سریلانکا، به‌ویژه در قرون وسطی، فراتر از یک ابزار ارتباطی، نمادی از تبادل فرهنگی بود. مثنوی معنوی و دیوان شمس مولوی در خانقاه‌های صوفیانه، و گلستان و دیوان غزلیات سعدی در دربارها و میان بازرگانان، اثری ماندگار بر فرهنگ سریلانکا گذاشتند. این متون، که از طریق شبکه‌های تجاری شبه‌قاره و صوفیان به جزیره رسیدند، نشان‌دهنده پیوند عمیق سریلانکا با جهان پارسی هستند. برای گردشگرانی که به سریلانکا سفر می‌کنند، بازدید از بنادر تاریخی گال یا مطالعه این متون می‌تواند دریچه‌ای به گذشته فرهنگی این جزیره باشد. سریلانکا نه‌تنها جزیره مروارید، بلکه گنجینه‌ای از میراث پارسی است.

منابع

1. ابن بطوطه. (ترجمه محمدعلی موحد). تحفة النظار فی غرائب الأمصار وعجائب الأسفار. تهران: انتشارات آگاه.
2. گرین، نیل (ویراستار). (۲۰۱۹). The Persianate World: The Frontiers of a Eurasian Lingua Franca. انتشارات دانشگاه کالیفرنیا.
3. دِ سیلوا، کی. ام. (۱۹۸۱). A History of Sri Lanka. لندن: انتشارات هارست.
4. دیواراجا، لورنا. (۱۹۹۴). The Muslims of Sri Lanka: One Thousand Years of Ethnic Harmony. کلمبو: انتشارات سریلانکا.
5. پاراناویتنا، سنا. (۱۹۷۰). Medieval Sri Lanka: A Cultural History. کلمبو: انتشارات دانشگاه سریلانکا.